Тематическая организация лексико-фразеологического поля метаязыковых обозначений в русском и английском языках

Abstract

В русском и английском языках выделены тематические макро- и микрогруппы метаязыкового (связанного с языком и речью) поля и определен удельный вес макрогрупп в поле, установлено соотношение в группах лексем и фразем, выявлены закономерности презентации метаязыковой сферы в лексике и фразеологии. Выяснено, что основные направления семантического развертывания поля – техническое (образовано макрогруппой ‘базовые составляющие коммуникации’) и психологическое (репрезентировано макрогруппами ‘иллокутивные характеристики речевых актов’ и ‘личностно обусловленные свойства речевых произведений’) – уравновешены по количеству манифестирующих их номинативных единиц, что говорит о равной значимости технической и психологической составляющих коммуникации. Отмечено, что характер отношений между номинативными единицами в выделенных группах не одинаков и зависит от свойств обозначаемых ими сущностей: группы обозначений когнитивно значимых феноменов представлены рядами синонимичных (в разной мере) единиц, группы наименований культурно маркированных явлений – объединениями семантически менее тесно связанных между собой единиц. Показано, что функции лексем и фразем по выражению метаязыковой семантики разграничены: главным образом лексемами передаются общие понятийные значения (в материале обоих языков среди номинативных единиц с общим понятийным значением процент лексем в пять раз выше, чем процент фразем), большей частью фраземами – частные понятийные значения (процент фразем в полтора раза выше, чем процент лексем) и эмотивные (процент фразем в два с половиной раза выше, чем процент лексем). Сделан вывод о том, что в языке закреплена связь между типом содержащихся в сознании человека представлений и предпочтительным способом их языкового выражения: общепонятийное содержание обозначается преимущественно посредством прямых и нейтральных однословных наименований, более частные понятия – при помощи прямых (неидиоматичных) и нейтральных (неэкспрессивных, безоценочных) составных номинаций, эмотивные значения – с помощью переносных и экспрессивно-оценочных составных именований. = У рускай і англійскай мовах вылучаны тэматычныя макра- і мікрагрупы метамоўнага (звязанага з мовай і маўленнем) поля і вызначана ўдзельная вага макрагруп у полі, акрэслены суадносіны ў групах лексем і фразем, выяўлены заканамернасці прэзентацыі метамоўнай сферы ў лексіцы і фразеалогіі. Высветлена, што асноўныя напрамкі семантычнага разгортвання поля – тэхнічны (утвораны макрагрупай ‘базавыя складнікі камунікацыі’) і псіхалагічны (рэпрэзентаваны макрагрупамі ‘ілакутыўныя характарыстыкі маўленчых актаў’ і ‘асобасна арыентаваныя ўласцівасці маўленчых твораў’) – ураўнаважаны па колькасці намінатыўных адзінак, якія іх маніфестуюць, што сведчыць пра роўную значнасць тэхнічнага і псіхалагічнага складнікаў камунікацыі. Адзначана, што характар адносін паміж намінатыўнымі адзінкамі ў вылучаных групах неаднолькавы і залежыць ад уласцівасцей названых імі сутнасцей: групы абазначэнняў кагнітыўна значных феноменаў прадстаўлены шэрагамі сінанімічных (у рознай ступені) адзінак, групы найменняў культурна маркіраваных з’яў – аб’яднаннямі семантычна менш цесна звязаных паміж сабой адзінак. Паказана, што функцыі лексем і фразем па выражэнні метамоўнай семантыкі размежаваны: галоўным чынам лексемамі перадаюцца агульныя паняційныя значэнні (у матэрыялах абедзвюх моў сярод намінатыўных адзінак з агульным паняційным значэннем працэнт лексем у пяць разоў вышэйшы за працэнт фразем), пераважна фраземамі – прыватныя паняційныя значэнні (працэнт фразем у паўтара разу вышэйшы за працэнт лексем). Зроблена выснова пра тое, што ў мове замацавана сувязь паміж тыпам наяўных у свядомасці чалавека ўяўленняў і пажаданым спосабам іх моўнага выражэння: агульнапаняційны змест абазначаецца пераважна шляхам прамых і нейтральных аднаслоўных найменняў, больш прыватныя паняцці – пры дапамозе прамых (неідыяматычных) і нейтральных (неэкспрэсіўных, безацэначных) састаўных намінацый, эматыўныя значэнні – з дапамогай пераносных і экспрэсіўна-ацэначных састаўных назваў. = The paper distinguishes the thematic macro- and microgroups of the metalanguage (connected with language and speech) field in the languages consided and identifies the proportion of the macrogroups in the field, determines the ratio of lexemes and phrasemes in each group and reveals the regularities of presentation of the metalanguage sphere in lexemes and phrasemes. It finds out that the main directions of semantic deployment of the field – «technical» (formed by the macrogroup ‘basic components of communication’) and «psychological» (constituted by the macrogroups ‘illocutionary characteristics of speech acts’ and ‘personality-conditioned properties of speech products’) – are balanced by the number of the nominative units that manifest them, which indicates the equal importance of the technical and psychological components of communication. It notes that the nature of the relationship between the nominative units in the distinguished groups is not the same and depends on the properties of the entities they denote: the groups of names of cognitively significant phenomena are represented by rows of synonymous (in varying degree) units, the groups of names of culturally marked phenomena – by blocks of semantically less closely related units. It shows that nominative functions are devided between lexemes and phrasemes: predominantly lexemes convey general cognitive meanings (in the material of both languages among the nominative units with a general cognitive meaning the percentage of lexemes is five times as high as the percentage of phrasemes), chiefly phrasemes – more specific cognitive meanings (the percentage of phrasemes is one and a half times as high as the percentage of lexemes) and emotive meanings (the percentage of phrasemes is two and a half times as high as the percentage of lexemes). It concludes that a correlation between the type of concept held in the human mind and the preferred means of its designation is fixed in the language: general cognitive content is expressed mostly by direct and nutral one-word units, more specific content – by direct (not figurative) and nutral (not expressive) multy-word units, emotive content – by figurative and expressive multy-word units.